GRÛBA XEBATE YA VATEYÎ Û STANDARDÎZEKERDIŞÎ KIRMANCKÎ (ZAZAKÎ)
Mehmed Selîm Uzun
KURDKÎ DE PROBLEMÊ STANDARDÎZASYONÎ
Senî ke problemî miletê ma zaf û giran î o tewir problemî ziwanî ma zî zaf û giran î. Ziwanî ma zî sey miletê ma û sey welatî ma yew ziwano parçebîyaye yo. Problemî ziwanî ma problemî aleznaye yî.
Kurdkî yew ziwano kehen û zengîn o. Labelê miletê kurdî, sebebanî tarîxî û sîyasî ra heta ewro nieşka biba wayîrî yew ziwanîyo muşterek û standardî. Yew ziwano muşterek pê pêroyî kurdan yewbînan ra fehm bikerî, bieşkî pê yew ziwan biwanî û binusî, bêzehmetî yewbînan ra fehm bikerî.
Ez no xeberdayîşî xo de problemanî kurdkî ra tena yew problemî ser o vindena. No problem zî standardîzekerdişî ziwanî yo. Goreyê fikrî mi no problem bi heme lehçeyanî xo ya problemanî bingeyînan ê ziwanî ma ra yew problem o. La ez tîya de esasen lehçeyê kirdkî (zazakî) de meselê standardîzasyonî ser o vindena.
Ziwan de standardîzasyon hesas û nazîk yew mesele ya. Heta mi ra bîyero ez do yew çerçewa genel de na mesele ser o vinderî.
Her komel (cemat) hetî ekonomî, sîyasî û kulturî de aver şino. Ziwan zî no averşîyayîş ra nasîbî xo geno. Tarîxê her milet de ziwan yew prosesa (pêvajoya) dînamîk a. Komel çend aver şîyero ziwan zî na proses de newe ra form geno. La na proses her welat de û goreyê her ziwanî eynî nîya.
Tarîxê her ziwanî de cîya-cîya qonaxî (merheleyî) estî. Ziwan sere (destpêk) de ziwanî qalîkerdişî yo. Badî nuştişî ya her ziwan de yewna merhele dest pêkena. Yanî destpêkerdişî nuştişî ya pey yew prosesa newey yena. Çunku her çiqas ke binge û qaydey eynî bî zî ziwanî xeberdayîş û nuştişî yew nîyo. Ziwan de bi destpêkerdişî nuştişî prosesê standardîzasyonî zî dest pêkena.
Ziwan de standardîzasyon muhîm yew mesele ya. Xebatê standardîzekerdişî ziwanî keyfî yew xebat nîya. Yanî her kes nieşkeno goreyê fikr û waştê xo no kar bikero. No kar mesulîyet wazeno. Xebata ke no war de bena ganî goreyê metodanî îlmî û goreyê şert û mercanî mileta ke bi no ziwanî qisê kena bîyero kerdiş. Serkewtişî ney karî zî encax na xebat mîyanî şarî de amey qebul kerdiş û tatbîq kerdiş munkun o. Ney ra prosesê standardîzasyonî ziwanî hem yew prosesa îlmî hem zî yew prosesa pratîk (emelî) a.
No war de heta nika kurdan mîyan de yew xebata îlmî û akademîka ke çiman verd de bieyso niameya kerdiş. Nê serranî peyenan de hêdî- hêdî mesele yena fehm kerdiş û tayê cigêrayoxan (lêkolîneran) dest bi xebata winayin kerdo. La na xebat hema yew destpêk o. Heta muhîmey mesele hol (baş) fehm nêbo, heta no war de yew xebata derg nêbo, heta nuştox, wendox û milet mesele ciddî nêgirî, xebata ke standardîzekerdişî ziwan û lehçeyanî kurdkî ser o bena nêresena yew netîceyo pozîtîf.
No war de tecrubê ma kurdan çin o. Kurdan hema muhîmê standardîzasyonî ziwanî hol fehm zî nêkerda. Miletanî bînan se kerdo, problemî ziwanî xo senî çareser kerdî, standîzekerdişî ziwanî xo de çi metodî xebetnayî? Ma ganî (gey) nê miletan ra zî tecrube bigerî.
Goreyê fikrî mi kurdkî de lazim o merdim meselê standardîzasyonî di merhelan de bigero xo dest.
1) Kurdkî de standardîzasyon. Yanî kurdkî de xebata pîyeranizdîkerdişî lehçeyan
2) Her lehçe de standardîzasyon.
KURDKÎ DE STANDARDÎZASYON
Kurdkî de standardîzasyon (yanî beyntarê lehçeyanî kurdkî de nêzdîbîyayîş) yew demo derg û xebata pîle (girde) wazeno. Semedê ney zî ganî mîyanî kurdan de yew sîyaseto muşterek bibo. Tena yew sîyaseto muşterek zî bes nîyo, semedo ke no sîyaset serkewo, ganî dezge û sazgeyên netewî (milî) bibî, yan zî virazî.
No war de verî verînan merdim ganî muşterek yew alfabe ra dest pê bikero. Kurdî ewro wayîrî muşterek (ortax) yew alfabe nîy. Qayde û îmla de zî sey yewbînan nênusenî. Kurdkî de standardîzasyon ra ganî merdim “lehçeyanî (dîyalektanî) kurdkî ra yew ziwan viraştiş” fehm nêkero.
Yanî kurdan rê verê verênan yew alfabeya ortax lazim a. Na alfabe zî goreyê şert û mercanî miletê ma û goreyî halî dinya lazim o ke alfabeya latînkî ba. Wina nêbo mîyanî lehçeyanî kurdkî de nêzdîbîyayîş û tayê ortax qaydey ronayîş mumkun nîyo. Tersî ci çend wext şîyero ferqê ke mîyanî lehçeyanî kurdkî de estî do hîna zêde bibî. Miletê ma û welatî ma xora parçekerde yî. Mîyanî parçeyanî Kurdîstanî de û mîyanî miletê ma de xora hetî sîyasî, ekonomî, komelkî (cematkî), ziwan, kultur, orf û edetan de ferqê muhîm virazîyey. Nê ferqî do (ke) hîna bibî gird. Ortax alfabe îmkan û firsat dana ke her çar parçe ra kurdî zaf ra taynî bieşkî kitab, kovar, rojname û çi çîko çap beno biwanî û tera îstîfade bikerî. Hêdî-hêdî ke yewbînan ra fehm bikerî, ziwan û kultur de yewbînan ra bibî nêzdî. La şertanî ewro de sebebo ke kurdî Tirkîya nieşkenî nê çîyan bi alfabeya erebkî biwanî û kurdî parçeyanî bînan zî nieşkenî bi alfabeya latînkî biwanî, ziwan û kultur de nêzdîbîyayîş nivirazîyeno. Ney ra ez vana ke (goreyê fikrê mi) ewro faktora en pîle a ke prosesê pîyeranêzdîbîyayîşî lehçeyanî kurdkî ser o tesîr bikero muşterek yew alfabe ya. Yanî kurdkî de standardîzasyon verê verênan muşterek alfabe ra dest pê keno. Û goreyê fikrê mi tewrî kêmasîyanî xo zî alfabeya ke Mîr Celadet Bedirxanî bingeyî ci eşto eşkena kurdkî û pêro lehçeyanî kurdkî rê bibo yew binge.
Tayê merdiman meselê standardîzasyonî fehm nikerda yan zî nêwazenî fehm bikerî. Verocû ra heta ewro kurdan mîyan de meselê ziwanî de tayê fikr û sîyasetî xeletî estî. Ewro zî no war de mîyanî kurdan de hîrê fikrî estî:
1) Ê ke vanî wa lehçeyanî kurdkî ra yew lehçe bibo ziwano resmî/ ziwanî perwerdeyî.
2) Ê ke vanî lazim o ma ke çar lehçeyanî kurdkî ra yew ziwano muştereko milî virazî.
3) Ê ke vanî her çar lehçeyî kurdkî zî heqî xo esto ke xo aver berî, xo standard bikerî, mintiqa ke tede bi giranê yenî qalîkerdiş a mintiqa de wa bibî lehçeyê perwerdeyî, îdarî ûsn.
Zaf merdimî ewro zî wazenî lehçeyanî kurdkî ra yew lehçeyî bikerî ziwano netewî (milî). Goreyê tayênan kam lehçeya ke zaf averşîya wa a lehçe kurdan rê bibo yew ziwano muşterek. Goreyê tayênan zî kam lehçeya ke mîyanî kurdan de hîna zaf yena qalîkerdiş wa a lehçe biba ziwano muşterek. Yew demo derg, heta ca-ca ewro zî, zaf ziwanzanan û sîyasetmedaran vatên: “Lazim o ma çar lehçeyan ra yew ziwano muşterek û milî virazî.” Nê merdimî û no sîyaset xo rê prosesê miletbîyayîşî şaranî Ewropaya rojawanî yan zî tayê dewletanî Rojhelatî Mîyanênî nimûne genî. Goreyê înan yew welat/yew dewlet de yew ziwano milî/ yew ziwano resmî esto. Madem ke milet yew (tek) a ganî ziwan zî yew (tek) bo. Nêbeno yew milet xo mîyan de çend ziwanan yan zî çend lehçeyan bikero ziwananî îdareyî, perwerdekerdiş û edebîyatî. Alma- nya de Otto von Bismarckî, Îtalya de Makyawelî û sewbîna welatan de tayê îdarekerdoxan wina kerdo.
No yew fikr û sîyaseto xelet o. Ewro meselê ziwanî bi qeraranî sîyasî û bi zor (cebrî) hal nibena. Merdim mieşkeno bi qanûn û bi qeraran mesele hal bikero. Bêguman elaqê sîyaset û ziwanî yewbînan de esta. La meselê ziwanî bi xo bingeyî xo de yew mesela sîyasî nîya. Wayîrî ziwanî xo vejîyayîş û heqî averberdiş û xebetnayîşî ziwanî yew heqo însanî û tabîî yo. Merdim nieşkeno bi qanûn û qeraran nê yewna ziwan tercîh bikero nê zî ziwanî xo ca verdo. Çike wexto merdim mardê (daykê) xo ra beno wayîrî yew ziwanî yo.
Ziwano hol û ziwano xirab, ziwano biqîmet û ziwano bêqîymet, ziwano raşt û ziwano neraşt çin o. Qîymetî heme ziwanan seycîye yo. Her kesî rê ziwanî ey şîrin û qîmetin o. La ziwano averşîyaye û ziwano peymende, ziwano serdest û ziwano bindest, ziwano mîyannetewî û ziwano mehalî esto. Merdim ganî peyme û krîteranî tercîhkerdişî ziwanî hol bizano. Beno ke yew prosesa tabîî û demokratîk de yew cemat bi waşte û rizayê xo yewna ziwanî qebul bikero. La bi zor, şîddet û sîyaseto cebrî kes nieşkeno yew ziwano xerîb bido yew milet qebulkerdiş. No war de kurdî yew mîsala ke ha ma çiman verd de ya. Tirkan, ereban û eceman çend sed serrî yo ke bi zulm û zordarê xo nieşkey ziwanî miletê ma vîndî bikerî.
Se ke mi cor de zî vato, kurdî yew mileta bindest a, welatî kurdan yew welato kolonî (mustemleke) yo. Tarîxê miletê ma de şertanî zerî û teberî rîyar û îmkan nêdo ke kurdî sey miletanî bînan bibî wayîrî yew ziwano muşterek, standard û milî. Ewro zî miletê kurdî bi çend lehçeyan xo îfade kena. Na seat ra pey ma nieşkenî bi darê zorî nê lehçeyan ra yew lehçe miletê kurdî rê bikerî yew ziwano muşterek. Her lehçe ganî xo mîyan de xo standardîze bikero. No zî heqê her lehçeyî yo.
HER LEHÇE DE STANDARDÎZASYON
Kurdkî de çend lehçe (dîyalektî) û her lehçe de zì çend fekî (şîweyî) estî. Kurdîstanî Rojhilatî (Îran) de sorankî, kurmanckî û hewramkî; Kurdîstanî Başûrî (Irak) de kurmanckî, sorankî û hewramkî; Kurdîstanî Rojawanî (Sûrîye) de kurmanckî û Kurdîstanî Vakurî (Tirkîya) de kurmanckî û zazakî (kirmanckî) yenî xeberdayîş.
Goreyê prosesa ke miletê kurdî tede ya nê lehçeyan ra yew lehçe xoser o kurdan rê nêbîya yew ziwano muşterek. Ewro nê her çar lehçeyanî kurdkî de zî prosesê nuştişî û xo mîyan de prosesê standardîzebîyayîşî dest pêkerda. Her lehçe goreyê şert û îmkanan aver şino. Na yew rewşa (halo) defakto ya. Heqî her lehçeyî esto ke îlmî, edebî, îdarî, sîyasî, komelkî û her het a xo aver bero û xo standardîze bikero. Na yew prosesa milî û demokratîk a. Hetta mumkun o ganî kurdî ziwanî yewbînan (lehçeyanî kurdkî) bimusî (bander bibî), yewbînan ra feyde biveynî, ziwanî xo nêzdîyê yewbînan bikerî. Ma ganî firsat nêdî ke yew lehçe ser o neheqey û serdestê bîyora kerdiş, ma ganî ferq nêfinî mîyanî lehçeyanî kurdkî, ma ganî tu ziwan û lehçe bêqîymet nêvînî. Eksê ci ma ganî bîyayê nê lehçeyan kurdkî rê yew zengîney qebul bikerî. Kam lehçeya ke pey menda ma ganî dest bierzî ci û aya lehçe aver berî.
Zazakî (kirdkî) goreyê lehçeyanî bînan hîna erey dest bi nuştişî kerdo û no war de pey mendo. Ney ra zî xebata ke zazakî ser o bena muhîm a. Coka ez wazen xebata grûba Vate ya semedê standardîzekerdişî zazakî bidî sinasnayîş.
GRÛBA XEBATE YA VATEYÎ Û STANDARDÎZEKERDIŞÎ ZAZAKÎ
Xebatê “Grûba Xebate ya Vateyî” 1996 de dest pêkerd. Bi pêşnîyaz (teklîf) û însîyatîfî çend embazan çend welatanî Ewropa Rojawan ra ma davîst merdiman qerar da ke zazakî ser o dest bi yew xebata muşterek (ortax) bikerî. No semed a ma kombîyayîşo (civîna) verên 2- 4ê tebaxe 1996 de Stokholm de viraşt. Ma no kombîyayîş de rewş û prosesa ke zazakî tede yo û problemanî zazakî ser o derg û dila vindertî. Ma rasey yew netîce ke zazakî ewro yew dema tarîxî û nazîk de yo. Ê ke zazakî nusenî zafey ci bêmesulîyet hereket kenî û xebata ke bena bêserûber a. Manzara tam anarşîk yew manzara ya. Verê verênan ganî ma muşterek yew rîyar veynî, yew mutebaqat (konsensus) virazî, sere de ortax alfabe ra dest pêbikerî û hêdî-hêdî verba standardîzasyonî şîyerî. Semedê ney gureyî îhtîyacê ma vetişî yew kovar esto.
Xebatê ma û kovara Vate bi no hawa dest pêkerd. Vero ke kovara Vateyî vejîya ma di broşurî çap kerdî. Hûmara kovara Vateyî ya verên hamnan 1997 de vejîyay. Amanca sereke ya Grûba Xebate ya Vateyî û kovarê ma standardîzekerdişî lehçeyê ma zazakî (kirdkî) yo. Ma hûmara verên ya Vate de, sernuştê kovar de, standardîzekerdişî zazakî ser o wina nuştibi:
“Bêguman ma wazenê ke ziwanê xo standardîze bikerê labelê no kar rojê de yan zî aşmê (mengê) û serrê de nêbeno. No kar, him wexto derg him zî xebata zanaya û zafe wazeno. No semed ra eke ewro nuştoxê ma tena şîweya xo bizanê yan zî ebi şîweya xo binusê zî, ma ganî verra verra giranîyê bidî hetanê muşterekan, formanê raştan û rastnuştena (îmlaya) muştereke ser ke ma bişîyî (bieşkê) lehçeya xo standardîze bikerê. Semedê nê karê rê, ganî nuştoxî –hetta wendoxî zî- şîweyanê bînan zî bimusênê (bander bibênê). Ganî ma xo vîrê nêkerì ke kirmanckî kirmanckîya dewa ma û şaristanî ma tena nîya, dew û şaristanê bînî zî estê. Ganî ma winî binusî ke tena dewijê yan zî şaristanijê ma nê, kirmancê bînî zî bişîyî (bieşkê) nuşteyanê ma biwanê û fam bikê. Nuştena nuşteyanê inasarênan ewro asan nîya. Xora karê nuştoxî bi xo zî karêdo asan nîyo, kayê gedan nîyo.”
Belê, standardîzekerdişî kirdkî (zazakî) karêko rehet (asan) nîyo, no kar hem wextêko derg û dila, hem xebatêka zaf û giran, hem zî zanayeko hera û îlmî wazeno.
A roje ra heta ewro ma karî xo çend hetî ya dewam kerdo. Her serr yew yan zî di kombîyayîşî (civînî) viraştî. Heta nika ma 13 kombîyayîşî viraştî. Nê kombîyayîşî ma heta ewro teber de, welatanî Ewropa de, amey viraştiş. Na reya verên a ke ma no konferansî xo erdo azad de, yanî Kurdîstanî Başûrî de, virazenî.
Merdim eşkeno vajo ke karo ke ma nê kombîyayîşan de kerdo ekserîyet standardîzekerdişî ziwanî ser o yo. Ez wazena tîya de bi kilmkî xebata ke ma kerda (yanî karî standardîzasyonî ser o) bineyna hîra agadarî (malumat) bidî.
NAMEYÊ LEHÇEYÊ (DÎYALEKTÊ) MA
Seke mi cor de zî vato, zazakî mîyanî lehçeyanî kurdkî de hetî nuştiş û standardbîyayîşî de lehçeyo en peymende yo. Heta namê lehçeyê ma dahî yew nîyo. Şarî ma o ke zazakî qise keno ca û mintiqayan gore xo ra vano “kirmanc”, “kird”, “zaza”, “dimilî” û ziwanî xo ra zî vano “kirmanckî”, “kirdkî”, “zazakî”, “dimilkî”. Mavajî ke Dêrsim, Gimgim, Gêxi de şarî ma xo ra vano “kirmanc” û ziwanî xo ra vano “kirmanckî”. Çewlîg, Pali, Pîran de xo ra vanî “kird” û ziwanî xo ra vanî “kirdkî”. Şankuş, Çêrmûg, Sêwregi û sewbîna cayande zî xo ra vanî “dimilî”/ “dimlî” û ziwanî xo ra vanî “dimilî”/“dimlî”. Tayê cayan de zî xo ra vanî “zaza” û ziwanî xo ra vanî “zazakî”.
Tirkî û ecnebî (xerîbî) ma ra vanî “zaza” û ziwanî ma ra vanî “zazakî”. Senî ke ma tîya de zî vanî heta nika semedê şar û ziwanî ma ya hema yew nameyo muşterek bîle nêameyo tesbîtkerdiş. Heta merdim yew ziwan (yan zî lehçe) û şaro ke bi no ziwanî xo îfade keno name nikero, zehmet o ke merdim no ziwan de dest bi xebatê standardîzasyonî bikero. Coka ma kombîyayîşî xo yo 28-31ê adare 1997 de namê lehçeyê xo ser o no meyl tesbît kerd:
“Kurdê ke bi lehçeya ma qisey kenê ca ra ca xo ra vanê ‘kirmanc’, ‘kird’, ‘zaza’ yan zî ‘dimilî’/’dimlî’; lehçeya xo ra vanê ‘kirmanckî’, ‘kirdkî’, ‘zazakî’ yan zî ‘dimilkî’/‘dimilî’/‘dimlî’. Meylê kombîyayîşî nê çekuyan (kelîmeyan) ra ‘kirmanc’ û ‘kirmanckî’ ser o yo.”
Gelo çira şarî ma, yanî kurdê ke bi lehçeyê ma qisey kenî, ca ra ca xo ra vanî “kirmanc”, “kird”, “zaza” yan zî “dimilî”/“dimlî” û lehçeyê xo ra vanî “kirmanckî”, “kirdkî”, “zazakî” yan zî “dimilkî”? Ney ser o ganî merdim vindero, no war de cigêrayîş virazo (lêkolîn bikero).
MUŞTEREK (ORTAK) ALFABE
Ziwanî nuştişî de lazim o ke merdim standard yew form bixebetno. Wina nêbo ziwan nêbeno yew ziwano muşterek (standard). La çi heyf ke xebata ke heta ewro ameya kerdiş yew rayîro muşterek de nêbîya, goreyê yew ziwanîyo standardî gam nêama eştiş. Merdim eşkeno vajo ke mîyanî na xebata ke zazakî ser o ameya kerdiş de tena xebata Grûba Vateyî standard yew forme taqîb kerda. Nê bînan her kesî goreyî xo yew rîyar girewto, her kes yewna tewir nuseno, hema-hema her kes goreyê mintiqa xo –hetta goreyê fekî dewê xo- nuseno. Tam yew rewşa (halo) anarşîk hakîm a.
Bêguman bi no rîyar ra ziwan nêbeno yew ziwano standard. Ney ra xebata Grûba Vateyî yew gama tarîxî ya û wayîrî yew mîsyonî ya. Ma bawer kenî ke zazakî encax bi no metodo ke Grûba Vateyî taqîb kena eşkeno bibo yew ziwano standard. Bi no metodî encax pêroyê zazayan eşkeno yewbîn ra fehm bikero. Neslo ke ma dima yeno eşkeno bi yew alfabe, bi yew îmla, bi yew gramer, bi yew şeklî nuştişî çekuyan (kelîman) binuso û biwano. Bê ney sewbîna rîyar çin o.
Heta nika ma di çîyan de standardîzasyonî ser o xebitîyey.
1)Çekuyan û termînolojî de standardîzasyon
2)Rastnuştiş û gramer de standardîzasyon.
Sey nimûne nê babetan de tayê çîyê ke ma heta nika kerdî standard nê yî:
*Tesbîtkerdişî çekuyanî (kelîmanî) standardan û termînolojîyo newe,
*Kilmnuşteyî, bedelnayîşî vengan, sufîksî zafey,
*Nameyê hûmaran, rojan, aşman (mengan), mewsîman, hetan (cîhetan), behran, royan,
*Nameyê şaristanan (bajaran) û qezayanê Kurdîstanî,
*Nameyê qiteyan (kontînentan), welatan, dewletan û paytextê nînan, nameyê miletan û mensubanê miletan, nameyê ziwanan û lehçeyan, nameyê dînan, mezheban û terîqetan, nameyê taybetî yê şexsanî xerîban,
*Name, zemîr, sifet, îzafe, edat, bestox, kar (fîîl), tayê suffîksî, rengî, hûmarî ûsn.
ÇEKUYAN (KELÎMAN) Û TERMÎNOLOJÎ DE STANDARDÎZASYON
Ma heta nika hîrês kombîyayîşî viraştî. Nê kombîyayîşan de ma hem qaydeyanî rastnuştişî (îmla) hem her babet çekuyan (kelîman) û hem zî termînoljîyo modernî ser o xebitîyayî. No war de ma heta nika tayê gamî muhîmî eştî.
Grûba Xebate ya Vateyî de, bê çend cayan merdim eşkeno vajo ke heme mintiqayê ke tede kirmanckî (zazakî) yeno qalîkerdiş ra merdimî estî. Nê merdimî her yew bi serran o ke ziwanî ser o xebitênî. Her yew çend ziwanan zano. Heta nika hîrês kombîyayîşan de nê mintiqayanî cêrênan ra nê kesan ca girewto:
“Şukrî Atîk (Gimgim) (1), Saît Aydogmuş (Pîran) (1), Osman Aytar (Sêwregi) (2), Yildiray Beyazgul (Gimgim) (6), Aydin Bîngol (Gimgim) (7), Mûnzûr Çem (Dêrsim) (13), Hûmanê Çîyan (Depe) (2), Memo Darrêz (Bongilan) (3), Haydar Diljen (Sêwregi) (12), Nîhat Elî (Sêwregi) (3), J. Îhsan Espar (Pîran) (12), Nevzat Gedîk (Gimgim) (1), Huseyîn Girmit (Erzingan) (1), Cemîl Gundogan (Dêrsim) (3), Jerzan Jandîl (Gimgim) (6), Wisif Kaymak (Pîran) (8), Elîf Kiliç (Dêrsim) (2), Çeko Kocadag (Gimgim) 8), Huseyîn Kulu (Dêrsim) (5), Seyîdxan Kurij (Çewlîg) (9), M. Malmîsanij (Pîran) (13), Selîm Mûrat (Pali) (13), Hamdî Ozyurt (Gimgim) (4), Robîn Rewşen (Licê) (3), Kamer Soylemez (Dêrsim) (4), Mehmet Taş (Dêrsim) (8), Kazim Temurlenk (Dêrsim) (2), Harun Tur- gut (Pali) (3), Şukrî Urgun (Hêni) (9), Orhan Zoxpayij (Çewlîg) (1)
Seke aseno kesê ke kombîyayîşan de amade bîy nê qeza û bajaranê cîya-cîyayan ra yê: Bongilan, Çewlîg, Depe, Dêrsim, Erzingan, Gimgim, Hêni, Licê, Pali, Pîran, Sêwregi.” (Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), r. 16-17)
Merdim eşkeno vajo ke heme mintiqayanê ke zazayî tede ciwîyênî ra merdimî mîyanî na xebat de ca genî. Yanî keda zaf kesan na xebate de esta. La bê nê kesanê ke ez tîya name ken û kewtî nê kombîyayîşan sewbîna zaf embazanî delalan zî na xebat de cayê xo girewto û ked daya. Ewro welat ra çend embazê ke no konferans de hazir î înan zî na xebat de zaf kedê xo esta. (…)
Ez wazen tîya de çend embazê ke kedê (emegê) înan na xebat de zaf a la nieşkey bîyorî no kombîyayîş înan zî tîya de name bikerî. (…)
Gelo her keso ke biwazo eşkeno (bese keno) bikewo nê kombîyayîşan? Ney, her kes nieşkeno. No war de tayê peymeyî (krîterî) ma estî. Bi kilmkî nê peymeyî nê yî:
*Grûba Xebate ya Vateyî wayîrî yew çarçewa genelî ya. Merdimo ke biwazo na xebat de ca bigero lazim o na çarçewa qebul bikero. Mavajî ke ortax alfabe, standardîzekerdişî ziwanî, qebulkerdiş û tetbîqkerdişî meylanî ortaxan û sewbîna çîyê bînî.
*Kirmanckî (zazakî) ser o zaf ra tayn ganî xebat bikero, yan zî bi yew rîyar ra na xebat rê ardim bikero,
*Na xebat de aktîf amade bibo, bi îstîqrar bîyero kombîyayîşan, kar û barî Grûba Xebate ya Vateyî de ca bigero,
*Ganî maddî û manevî fedakarê bikero. Çunku xebata Grûba Vateyî sere ra heta ewro yew xebata îdeal (voluntarily) a. Yanî waştiş, fedekarê û ziwanîxoraheskerdiş û xizmetkerdişî ser o ameya awankerdiş. Ma bi îmkananî xo yê şexsî û bi ardimî merdimanê ke zerra weş ra ma rê ardim kerdo dest bi na xebat kerdo û heta ewro ameyì.
Grûba Xebate ya Vateyî senî xebitîyena? Ez wazen no war de zî Grûba Vateyî bidî sinasnayîş. Grûba Xebate ya Vateyî wayîrî yew metodî xebate ya. No metod (usul) wina yo:
Ma her kombîyayîş de rojevê (gundemê) kombîyayîşo ke yeno tesbît kenî. Çend babetê ke ma wazenî ser o bixebitî ma kenî rêz. Her embaz yew babet geno. Her kes verê kombîyayîşî babeta ke ser o xebitîyo embazanî bînan rê şaweno (rusneno). Ma lîsteyî nê çekuyan (yan zî termînolojî, babet) embazê ke nînî/nieşkenî bîyerî kombîyayîş la xebata Grûba Vateyî de ca genî û hetta sewbîna embazan rê şawenî. Her kes goreyê îmkan û qewetî xo na babet ser o xo hazir keno yan zî pêşnîyazanî xo nuştekî resneno ma. Eke babet çekuyan (kelîmeyan) ser o bo (mavajî ke namê heywanan yan zî organanî merdiman) her kes lîstê çekuyan de formê mintiqa xo nuseno û embazanî bînan rê şaweno. No tewir (hawa) her kes verê kombîyayîşî formanî (vatişî) mintiqayanî bînan ra zî agahdar beno. Kombîyayîş de goreyê rêz ma yew bi yew nê çekuyan ser o fikrî xo vanî û pêro rêz kenî. Nê forman ra yew form sey forma standard danî vengdayîş û weçînenî. La formanî bînan zî ma nusenî.
Heta nika ma bi no metod a nêzdîyê çar hezarî çekuyê standardî tesbît kerdî. Ma nê çekuyî sey ferhengî di rey Îstanbul de çap kerdî. Kirmanckî (zazakî) de no ferheng sahayê xo de ferhengo verên o. No ferheng çekuyanî standardîzekerdeyan ra virazîyo. La versîyonî vatişî çekuyan ê heme mintiqayan zî tede esto. Yanî yew çekuye (kelîme) kam mintiqa de senî vajîyena heme şeklê vatiş û telafuzê na kelîme ameyê nuştiş. Sey numûne ma çekuyê “morcela” (yanî “morî”, yanî bi tirkî “karınca”) bigeri. Mîyanî şarî de nê formê çekuyê morcela estî:
Morcela, miclewri, mijlewri, mijloli, miclor, miclol, mijlor, mijlori, mijlowri, mijmewli, mîyercila, mocla, mojla, muejla, mojle, molcela, molcila, morcila, muercela, muerceli, mercueli, merjueli, morzela; mijlewreki, mijloki, milorçike, miloçike, muloçike, muleçike.
Semedo ke vîndî nêbî ma pêroyî nê forman ferheng de nuştî. La ma nînan ra yew form (morcela) sey yew çekuya standard girewta.
Ez çendna nimûnan bidî:
Çekuyê “yew” (yek): Na çekuye goreyê şîweyanî zazakî û goreyê mintiqayan mîyanî şarî ma de wina yena vatiş: “yew”, “yow”, “yo”, “jew”, “ju”, “jû”, “zu”, “zû”. Ma nê forman ra formê “yew”î sey forma standard girewta.
Çekuyê “çar”î (çar) zaf cayan de wina yena vatiş: “çar”, “çehar”, “çihar”, “çeher”, “çîyer”, “çer”, “çor”. Ma nê forman ra formê “çar”î sey forma standard girewta.
Çekuyê “hamnan”î mîyanî şarî ma de wina yena vatiş: “aminan”, “amna”, “amnan”, “emnû”, “emnûn”, “imnan”, “omno”, “omnon”, “ûmnû”, “ûmnûn”. Ma nê forman ra formê “hamnan”î sey forma standard girewta.
Eke semedê yew çî eynî mana de çend çekuyî (kelîmeyî) estî ma nê çekuyî pêro sey forma standard girewtî. Mavajî mana “pirnike” de sewbîna kok ra “vinî”, “zincî” û “kepuge” zî estî. Ma nê çekuyî zî sey çekuyî standardî girewtî.
(Şima biewnî “Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)” ra şima ke metodî (usulî) karkerdişî ma hîna hol veynî. Ey ra ez nêwazen tîya de zaf nimûnanî bînan bidî.)
Ma viraştişî termînolojî de zî bi no metodî kar kenî. Bêguman viraştişî termînoljî hîna zehmet o. Çike zazakî de termînoljîyo modern zaf qels o. Ma yew bi yew çekuye ser o munaqeşe kenî. Her kes fikrî xo vano. Eke kirmanckî (kirdkî, zazakî, dimilkî) de bibo ma ey genî û kenî stan- dard. Eke ma zazakî de orîjînal yew çekuye niweynî o wext ma hêverê ewnîyenî lehçeyanî kurdkî yê bînan (kurmanckî, sorankî, hewramkî) û nê lehçeyan ra genî. Heta mumkun bo ma lehçeyanî kurdkî ra genî. Ney ra pey ma ewnîyenî fariskî û ziwananî eqreban û uca ra genî. Ey ra pey zî ma ewnîyenî ziwananî bînan.
Wexto ma yew çekuye, yew term yan zî yew qaydeyî ser o meylî kombîyayîşî tesbît kenî ma nê krîteran (peymeyan) ra hereket kenî:
*Çekuye kurdkî ya, yan zî ziwananî xerîban (erebkî, fariskî, tirkî ûsn) ra yena,
*Kokê (eslê) na çekuye ça ra yeno û senîn o,
*Çekuye deforme bîya yan nêbîya,
*Lehçeyanî bînan de na çekuye esta yan çin a, eke esta senî vacêna,
*Mîyanî şarî de çekuye hîna zaf (ekserîyet) senî vacêna, yanî kam forme hîna zaf yena xebitnayîş,
*Eke ma yew çekuya newê yan zî termo newe virazî mîyanî şarî de do bîyero qebul kerdiş?
Ma bi xo û kesê ke xebatê Grûba Vateyî referans qebul kenî bi nê formanî standardan nusenî û ma wazenî ewro ra pey her keso ke kirmanckî (zazakî) nuseno bi no hawa bi çekuyanî standardan binuso.
RASTNUŞTIŞ (ÎMLA) DE STANDARDÎZASYON
Heta nika ma hîna zaf çekuyan (kelîman) de standardîzasyon viraşto. Çekuyan de standardîzasyon nîsbeten rehet yew kar o. La rastnuştiş (îmla) û gramer de standardîzasyon hem yew karo zehmet o hem zî yew wexto derg wazeno. La tewrê zehmetîyê xo zî no war de, yanî rastnuştiş (îmla) de, ma epey xebat kerda. Xebata ke no war de ma kerda, yanî rastnuştiş (îmla) de standardîzasyon, ma sey yew kitabî 2005 de Îstanbul de daya çapkerdiş.
Ma heta nika rastnuştişî ser o zaf babetan de standardîzasyon viraşto. Ez nêwazen derg û dila behsê na xebat bikerî. Xora şima no kitabî (Rastuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2005) biwanî, şima do bi xo biweynî. Ez wazen tena di grûbanî zemîrê kesî (zemîrê şexsî) sey nimûne binusî.
Grûba Yewine
Forma standard………………. Formê bînî
ez………………………………. e
ti………………………………. to, tû, tu
o……………………………….. ew, aw, we, wi, ay, yo, yû, wo, û
a……………………………….. ya
ma………………………….. .. –
şima…………………………… sima
ê……………………………….. yê, yî, î
Grûba Dîyine
Forma standard………………. Formê bînî
mi……………………………… min
to………………………………. tû, tu
ey……………………………… yi, yê, hî, jey, ê, êy, êyî, ay
aye…………………………….. yê, ya, yay, aya, ay, a, ja
ma…………………………….. man
şima…………………………… şiman, sima
înan…………………………… yîn, yînî, yîne, jînî, îna, îne, înê, înû, aynan, eyna, ayno
Hem ferheng (ferhengî çekuyanî standardan) û hem no kitab (Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî)) hem karî nuştoxan hem zî wendoxan asan (rehet) keno. Çike heta nika nuştişî zazakî de qet yew rehbero winayin çin be.
STANDARDÎZEKERDIŞÎ K‹RMANCKÎ (ZAZAKÎ) DE ROLÊ KOVARA VATE
Kovara Vateyî heta nika 26 hûmarî vejîyaya. Hûmara verên hamnan 1997 de Stokholm de vejîyey. Hûmara yewin ra heta hûmarê vîstin hem Stokholm hem zî Îstanbul de çap bîn. Hûmara vîstin ra pey tena Îstanbul de çap bena. Vate, her hûmar hezar heb çap beno û hem Kurdîstan, hem zaf bajaranî Tirkîye ê ke zazayî tede estî û hem zî Ewropa de vila beno.
Kovara Vateyî, prosesa (pêvajoya) standardîzekerdişî zazakî de yew rolî xoyo gird esto. Grûba Xebate ya Vateyî û kovara Vateyî hem welat û hem teberî welatî de semedê wendoxan û nuştoxanî kirmanckî (zazakî) rê bîya yew rehber û referans û sey otorîte yena qebulkerdiş. Zafê kesan ê ke zazakî nusenî goreyê Grûba Xebate ya Vateyî nusenî. No zî semedê (qandê) Grûba Xebate ya Vateyî serkewtiş û serfîrazê ya. Xebata Grûba Vateyî hêdî-hêdî mîyanî kirmancan (zazan) de cayî xo gena. Ez bawer kena ke ewro ra pey na xebat ke semedê nuştiş û wendişî zazakî bibo yew binge. Xora kirmancî (zazayî) û kurdê ke ziwanî ser o xebitênî bi no çim a ewnîyenî na xebat ra.
Tîya de lazim o ez yew nuqta zelal bikerî. Ê kesano ke xeta Grûba Xebate ya Vateyî de dest pêkerdo nusenî standart yew form de nusenî. La Vateyî de tekstî folklorîkî, belgeyê tarîxî, eserî kehenî (sey mewlidan ûsn), roportajî, deyrî folklorîkî, sanikî û sey nê çîyan bi orîjînal formê (goreyê eslê) xo yenî çapkerdiş. Ma nê çîyanî winasîyan nêbedilnenî. Yanî nuşteyî winasî sey eslê xo vejîyenî.
Mîyanî wendox û nuştoxanî kovara Vateyî de welat û teberî welatî ra her kesîm ra û her emr de merdimî estî. Ciwanî û kokimî (emrinî), cinî û camêrdî, wende û nêwendeyî, dewij û bajarijî, mela û telebeyî, malim û esnafî ûsn.
Çend hûmaranî verênan de hema-hema pêroyê nuştan teberî welatî ra bi. Merdimano ke însîyatîfî Grûba Xebate ya Vateyî de ca girewtibi ê merdiman nuştên. Ma zaf waştên ke welat ra merdimî ma rê binusî. Ma pê çila geyrên nuşte û nuştoxanî welatî. O dem welat de rewşa (wazîyeto) sîyasî xirab bî. Ma zî hema xo nêresnabi wendox û nuştoxanî welatî. Kovara Vateyî de reng û boyê welatî kêmî bî. La hêvî û bawerîyê ma bî ke rojêk xebat û kovarê ma welat de binge bigero û şax bido. Ewro xebatê ma Kurdîstan de şax dayo û kovara Vateyî rê hepisxaneyan ra bigêr heta dewan ma rê zaf nuşteyî erjayeyî yenî. Semedo ke ma ca bidî nuşteyanî welatî ma zaf rey (gilangî) kovar de nuşteyanî xo nêvejenî (neşr nêkenî).
Ma sere de bi alfabeya ortax (muşterek) la her kesî bi şîweyê mintiqa xo nuştên. Ewro bê tekstanî folklorîk, eseranî kehenan, belgeyan, rop- ortajan ûsn heme nuşteyî Vateyî bi standard yew forme nusîyênî. Nuştoxî ma ê ke newe nusenî zî zor danî xo ke bi forma standard binusî. Kêmasîya ke bibo zî redaksîyonê Vateyî redakte keno. No war de beyntarê ma û nuştoxan de nika ra yew mutabeqet (konsensus) virazîyo. Bi kilmî xebatê ma û kovara Vateyî welat de zazakî rê bîy yew referans û platform.
Weşanxaneyî Vateyî 2003 de abi û heta serra 2006î şîyês kitabî kirmanckî (zazakî) vetî. Weşanxaneyî Vateyî, Îstanbul de yew cayo merkezî de (Taksîm de) buroyê xo esto.
PROSESA STANDARDÎZASYONÎ DE TAYÊ PROBLEM Û TEHLUKEYÎ
Bêguman xebata standardîzasyonî ziwanî de tayê problemî, zehmetî û rîskî (tehlukeyî) zî estî. Merdim ganî nînan veyno û aye gore xebat bikero. Merdim ganî prosesê standadîzekerdişî ziwanî de zaf bi îhtîyat bo û zaf dîqet bikero. Yew ziwan wexto ke prosesê qalîkerdişî ra kewno prosesê nuştişî o ziwan de standardîzasyon zî dest pêkeno. Eke merdim biwazo ziwan bibo yew ziwano muşterek (standard) ganî na proses ra vîyero. Wina nêbo, senî ke mi cor de zî bi mîsalan îzeh kerd, her kes fekî xo gore nuseno û yew dem ra pey herinda yew ziwanî de belkî çend ziwanî virazênî. Ney ra çend zehmet û rîskin beno wa bibo merdim mecbur o ke ziwan de standardîzasyon virazo.
Senî ke mi cor de vatibi ziwanî qalîkerdiş û nuştişî yewbîn ra zaf ferq kenî. Coka prosesê standardîzasyonî de ziwan zaf bedilîyeno. Zaf çîyan keno vîndî û zaf çîyanî neweyan geno. Ziwanî nuştişî de zaf formî kehenî ê mehellî wedarênî. Herinda nînan formî standardî neweyî genî. Eke yew ziwanî wextî xo de (tarîx de) firset û îmkan nêdîyo bibo ziwano nuşte (standard) şertanî ewroyîn de zaf zehmetîyê xo estî. To ke dest bi standardîzasyonî kerd seke ziwan bin ra bedilîyeno. Bi prosesê standardîzasyonî seke merdim newe ra yew ziwanî virazo. No tena kirmanckî (zazakî) de wina nîyo, her ziwan de wina yo. Coka prosesê standardîzasyonî yew prosesa hesas, nazik, tehlukeyin a.
Tayê merdimî na proses fehm nêkenî. Ney ra eciz benî, tersenî û zaf gilangî reaksîyon ramojnenî. Înan rê seke ziwanî xo vîndî bikerî o tewir yeno. Ma sey Grûba Xebate ya Vateyî, bi taybetî (xasseten) zî sey endamanê Redaksîyonê Kovara Vateyî, no reaksîyonî rê zaf benî muxatab. Zaf merdimî vanî “Lîya şima no ziwanî mayo weş û delal bin ra xerepnayo. No çi ziwano şima nusenî!” Kombîyayîşî dîyin de, yew embazî ma yarî (henek) kerd, va “Lîya çowres serrî yo ez vona ‘monga’, şima na ’monga’y ma yew qelem de kardi ‘manga’ ”. Raşt a, zaf çîy prosesê standardîzasyonî de bedilîyênî.
Xebatê ma yew xebata îdîal (voluntarily), şexsî yan zî grûbî ya. Û ser de zî teberî welatî de dest pêkerdo û hema tam nêresa mîyanî şarî ma. Îmkanî ma, dezgeh û sazgehî ma çin î. Nê binge, nê mekteb, nê kitabî, nê radyo, nê televîzyon, nê rojname esto. Ziwanî ma hema ra zî qedexe (yasax) yo. Resmîyet de yew ca de nîno qebulkerdiş. Muqabilî ney dişmen zaf xidar o, zulm û teda zaf a. Dişmenî şarî ma ziwanî xo rê kerdo xerîb. Mektebo verên ra heta unîversîte her çî bi tirkî yo. Bi tirkî radyo, televîzyon, rojname kewtî heta dewan. Dewijano ke rîy mektebî nêdîyo ê zî fîlman, xeberan, heme çî kanalanî tirkan de bi tirkî seyr û goşdarî kenî.
Gelo yew rewşa winasî de bi na xebata hududkerdê ma eşkenî prosesê standardîzasyonî bidî qebul kerdiş û bidî roniştiş? Ma ganî ney ser o hol bifikirî û zaf bi dîqet hereket bikerî.
No semed ra rojevê ma de zaf babetî muhîmî estî la ma vanî hema wext niamo û binge nivirazîyo ke me dest pê bikeri. Mavajî kar (fîîl) nê babetan ra yew babet a. Seke mi cor de zî va kirmanckî (zazakî) de çend şîweyî estî û mîyanî nê şîweyan de ferqî muhîmî estî. Ma nêwazenî zor bidî ziwanî, bêwext û bêbinge gamanî winasîyan bierzî. Çîyo ke ewro mumkun o û yeno qebulkerdiş ma nê çîyan ra dest pêkerdo. Ma bawer kenî ke no metod hîna hol û emnîyetin o. Standardîzasyonî ziwanî sey awankerdişî yew bîna nîyo ke merdim goreyê yew plan û projeyî na bîna virazeno. Standardîzasyonî ziwanî yew prosesa dînamîk a ke tarîxî, sîyasî, cografî, komelkî zaf faktorî na proses ser o tesîr kenî û merdim ganî hesabî nê faktoran bikero.
Ez hem hêvî ken û hem zî bawer ken ke Grûba Xebate ya Vateyî yew karo tarîxî kerdo û kena. Û no kar do bi no hawa (tewir) dewam bikero. Îhtîyacê ma bi ardim û piştgîrîyê şarî ma esta. Grûba Xebate ya Vateyî, 1996 ra nat seba nê hedefan ziwanê ma ser o xebitîyêna, wazena ewro ra pey zî goreyê îmkananê xo bixebitîyo.
Semedo ke no firsat dayo ma, di parçeyanî Kurdîstanî ra roşnvîran, ma û embazî ma yê hewramî, ma yewbînan dî û pîya no konferans viraşto, ez wazen Hukmatî Kurdîstanî yê Herêmî rê û bi taybetî Wezîrî Kulturî (Wezîrî Roşinbîrî) birêz Felekeddîn Kakayî rê û heme dezge û şexsîyetano ke ma rê ardim û piştgîrê kerda, no wesîle ya huzurî şima de pêrune rê sipasîyê xo îfade bikerî.
Wa weş bo kurd û Kurdîstan!
Hewlêr 20.11.2006
